Η κοινοτοπία της λύπης και η αναγκαιότητα της αλυπίας

Από τα βάθη ενός μακρινού παρελθόντος, οι σοφοί της αρχαιότητας – οι άνθρωποι αρχέτυπα – που πέρασαν από την ιστορία με διάφορα ονόματα και άλλαξαν την μορφή της ανθρωπότητας, μας παραδίδουν τις γνώσεις τους, τις ιδέες τους, τις αρετές τους, εξαιρετικά επίμονες και πιστές, που ζουν πιο πολύ απ’ όλες τις πραγματικές εμπειρίες, έναν πολύτιμο οδηγό, φιλόσοφου βίου, για το ταξίδι μας σε μία ταραγμένη εποχή σαν αυτή που ζούμε.

Παρασυρμένος ο σημερινός άνθρωπος, από την εδραιωμένη πίστη του στην πρόοδο και στο ιδεώδες της αδιάκοπης ανάπτυξης, έχει λησμονήσει τελείως τη σκεπτόμενη εσωτερικότητά του, τη συμφιλίωση των μερών του ψυχισμού του, που συνήθως συγκρουόμενα υποφέρουν μέσα του, είτε ως ανικανοποίητα είτε ως προδομένα, γι’ αυτό και δεν αντιλαμβάνεται τη διακεκριμένη πλαστογράφηση της ευτυχίας του.

Ένα ταξίδι διαύγασης της σύγχρονης πραγματικότητας, επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε, με τους ψυχικούς παράγοντες να έχουν ενταθεί και πολλαπλασιαστεί επικίνδυνα και παρά τις μεταλλάξεις, οι οποίες έχουν γίνει ανεξέλεγκτες, είναι σα να σταμάτησαν όλα σε ένα αιώνιο παρελθόν. Αφού ο άνθρωπος στη διαδρομή των αιώνων εξακολουθεί να ταλανίζεται από την ίδια αναζήτηση της λήθης, αφανούς ψυχοθεραπεύτριας, του αδιανόητου της φθαρτότητας και του φευγαλέου της ύπαρξης, αλλά και των πολλών ακόμη ψυχικών παθών που δεν είναι και πολύ δύσκολο να οριστούν: Είναι η λύπη, η θλίψη, ο πόνος, η οργή, ο θυμός, η δυστυχία, οι απώλειες, οι συμφορές, οι προφανείς αδικίες της μοίρας, τα χτυπήματα της τύχης, το άγχος (αυτός ο άοκνος Πρωτέας), η ψυχική πίεση από τις κοινωνικές συμβάσεις, τα ατυχήματα της πραγματικότητας, οι αδιέξοδοι έρωτες, οι δύσκολες φιλίες και όλα όσα έχουν σχέση με επώδυνα συναισθήματα, από τα οποία κυριαρχείται και διαποτίζεται η ανθρωπότητα, χωρίς σταματημό.

Η ανθρώπινη λύπη είναι φανερή μέσα από τη βαθειά σιωπή της ματιάς των ανθρώπων, που καταγράφει περιθωριοποιημένα συναισθήματα παραίτησης και πικρίας, αλλά επιπλέον και την αυτονόητα άδικη και σκανδαλώδη μεροληψία στη διανομή του πόνου και του κακού, πηγή της ανισότητας των ανθρώπων. Άλλωστε, πώς να δεχτούμε την ύπαρξη μίας αιώνιας δικαιοσύνης όταν άλλοι γεννιούνται ταπεινοί και καταφρονεμένοι και άλλοι καλότυχοι και ευτυχισμένοι. Καμία λύπη δεν είναι ούτε ελάχιστη ούτε ασήμαντη και το να αποκαλείς μία λύπη με το όνομά της, σημαίνει να επιθυμείς τον πόνο της επούλωσης και τη λύτρωση της ίασης.

Το παγκόσμιο δράμα της θλίψης, πιο οδυνηρό, πιο οξύ και με μεγαλύτερη ένταση στις μέρες μας κάνει την ψυχή να χάνει το βάρος της και να μην μπορεί να ανταποκριθεί ταυτόχρονα στις ανάγκες της λογικής και στις δικές της ανάγκες.

Έτσι αγγίζουμε το αιώνιο μυστήριο της ανθρώπινης ψυχής, απόρροια της κοσμογονίας του ορατού κόσμου, με τους ποικίλους μηχανισμούς άμυνας του εγώ, που εξασφαλίζει την ισορροπία και αρμονία των μερών του ανθρώπινου ψυχισμού.

Η εξέλιξη των σύγχρονων κοινωνιών με το αδυσώπητο τέλος της ελευθερίας του χρόνου υποδηλώνει μία ανθρωπολογική κρίση αποξένωσης και την επώαση μιας φρικτά τακτοποιημένης μοναξιάς, εφόσον τείνει να καταστρέφει όλες τις ευκαιρίες κοινωνικοποίησης καταστρέφοντας τις γειτονιές, τόπο συνάντησης, επικοινωνίας και αποφόρτισης στις παρελθούσες κοινωνίες. Είναι εμφανές ότι το μόνο που μπορεί να υποσχεθεί το σύστημα των σύγχρονων κοινωνιών στον κόσμο ως αντισταθμιστικό παράγοντα του κενού νοήματος, είναι η κατανάλωση, που παράγει όλο και περισσότερη δυστυχία.

Ο μοναχικός άνθρωπος είναι εξ ορισμού λυπημένος. Βιώνει σε έναν κοινό κόσμο με τους πληθυσμούς και την ανεστιότητα παντού να αυξάνονται και την κοινή λογική να έχει εκπαιδευτεί στην ωφελιμιστική σκέψη, ένα συναίσθημα βαθειά ανυπόφορο, αντίθετο προς τις βασικές απαιτήσεις της ανθρώπινης κατάστασης και το οποίο κατά ένα παράδοξο τρόπο αφήνει άθικτες τις παραγωγικές δραστηριότητες των ανθρώπων.

Αυτή η τερατώδης και φαινομενικά αναπάντητη αντίφαση, μπορεί ενδεχομένως να υποδηλώνει την αγωνία του ανθρώπου, που ισορροπώντας στον θολό κυματισμό του χρόνου, μάχεται μέχρις εσχάτων και σαρκάζει μέχρι τον τελευταίο σπασμό μαχόμενος. Και όμως η ελευθερία του χρόνου πρέπει να επιζητείται. Είναι αναπότρεπτα αναγκαία τα δελεάσματα και οι αβεβαιότητες για να κάνουμε να σιωπήσει η άλλη βεβαιότητα, της ανθρώπινης θνητότητας, που ορθώνεται μπρος τα μάτια μας.

Ο νέος άνθρωπος σήμερα ψάχνει να βρει την εσωτερική δύναμη να υπερβεί τη λύπη, να ανακαλύψει και πάλι τον εαυτό του και την αληθινή φύση του, επιμένει να βρει απαντήσεις για την ύπαρξη νοήματος, να βρει τον τρόπο, να αγαπήσει, να μάθει, να ζήσει χωρίς εμπόδια, από τη δική του ορμή, χωρίς άλλο όριο, σ’ έναν ωκεανό ζωής χωρίς τελειωμό. Μία περίεργη και αδύνατη ευτυχία, σε έναν κόσμο που αλλάζει σαν αντικατοπτρισμός.

Και η ανθρωπότητα, που στροβιλίζεται, δεν του λέει την απόλυτη αλήθεια, το μυστικό του κόσμου που θα τον οδηγούσε στην ομογνωμοσύνη με τον εαυτό του, στην υπέρτατη αρμονία και εν τέλει στην κατάκτηση της αλυπίας. Αλλά ούτε και η ιστορία απαντά στο σοβαρό αυτό ερώτημα. Η απάντηση βρίσκεται στη φιλοσοφία. Μόνο στη φιλοσοφία. Στους ρήτορες, στους σοφιστές, στους ποιητές, τους φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας.

Τι είναι η αλυπία; Είναι κατά τον Πλάτωνα αλυπία η έξις, η σταθερή κατάσταση της ψυχής για να μη παραδινόμαστε στη θλίψη. Ένας φιλοσοφικός τρόπος χειρισμού της λύπης, γεμάτος κοινούς τόπους, όπως στα παραμυθητικά θεραπευτικά κείμενα.

Τα φιλοσοφικά έργα περί αλυπίας χάθηκαν όλα, εκτός από την φιλοσοφική πραγματεία του Γαληνού, γιατρού και φιλόσοφου από την Πέργαμο, που γάλλοι ερευνητές ανακάλυψαν το 2005 σε ένα χειρόγραφο του 15ου αιώνα από την Κωνσταντινούπολη στην Μονή Βλατάδων και η οποία φυλάσσεται στην ομώνυμη μονή στη Θεσσαλονίκη. Η φιλοσοφική πραγματεία περί αλυπίας είναι ένα δοκίμιο σε μορφή επιστολής του Γαληνού προς ένα φίλο της νεότητάς του, συμφοιτητή του, που αφορά τον τρόπο αποφυγής της λύπης με την βοήθεια της φιλοσοφίας.

Είναι η απάντηση στο αίτημά του να ανακαλύψει τους φιλοσοφικούς μηχανισμούς, που εξασφάλισαν σ’ αυτόν αυτοέλεγχο όταν μία πυρκαγιά στον Παλατινό λόφο στη Ρώμη το 192 μ.Χ., στάθηκε αιτία να χάσει ό,τι είχε και δεν είχε: Τα φάρμακά του, απλά και σύνθετα, τα ιατρικά του εργαλεία, τις εκδόσεις των αρχαίων συγγραφέων, που είχε ετοιμάσει, τις δικές του συνθέσεις και μία σπάνια συλλογή από αντίδοτα, μεταξύ των οποίων και η Θηριακή, το πιο σημαντικό αντίδοτο σε ολόκληρο τον Ρωμαϊκό κόσμο.

Παρά ταύτα, ο Γαληνός περιγράφοντας την συναισθηματική του κατάσταση, επιμένει ότι καμμία από αυτές τις απώλειες δεν τον έκαναν να θρηνήσει. Ο Γαληνός εξαίρει την σημασία της αυτάρκειας και την ιδέα ότι η απώλεια του πλούτου δεν θα πρέπει να είναι αιτία θλίψης.
Στην απάντηση του, επίσης, ο Γαληνός αναφέρει ότι αν ζήσει κανείς με την φαντασία του τα πιθανά μελλοντικά κακά, θα είναι προετοιμασμένος να τα αντιμετωπίσει καλύτερα, εφόσον αυτά προκύψουν, η δε πνευματική αυτή άσκηση γίνεται τελικά μία τυπικά στωική τεχνική προληπτικής θεραπείας που οδηγεί στην κατάσταση της αλυπίας. Άλλωστε η ολιγάρκεια και η μεγαλοψυχία είναι αρετές των αρχαίων στωικών, που βοήθησαν τον Γαληνό να αρθεί πάνω από την λύπη. Ο Γαληνός επιλέγει την σοφία του στωικού, αντί της ηδονής του Επίκουρου με τον οποίο διαφωνεί και ο Πλούταρχος.

Η πρόταση του δοκιμίου του Γαληνού για απαλλαγή από τη θλίψη είχε οδηγήσει κάποιους μελετητές να το συνδέσουν με το είδος της παραμυθίας εφόσον και στις δύο περιπτώσεις το θέμα είναι η απαλλαγή από την λύπη, από την οποία ωστόσο διαφέρει σημαντικά, διότι δεν ασχολείται με την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ως αιτία για την θλίψη, αλλά με το θέμα της υλικής στέρησης.

Επιπλέον διαφοροποιείται η παραμυθία από την αλυπία, διότι η τελευταία είναι μία επιδιωκόμενη σταθερή κατάσταση της ψυχής, μία έξις η οποία είναι αποτέλεσμα φιλοσοφικών πεποιθήσεων και προληπτικής άσκησης και εφόσον αυτή οχυρώνει το άτομο έναντι της λύπης, καθιστά περιττή την εκ των υστέρων παραμυθία. Στην παραμυθία ειδικά αναφέρονται οι επιτάφιοι λόγοι, είδος που άκμασε τον 5ο αιώνα π.Χ., από τους οποίους οι πιο γνωστοί είναι ο επιτάφιος του Περικλή, που παραδίδει ο Θουκυδίδης, ο Μενέξενος του Πλάτωνα, ο επιτάφιος του Λυσία, του Δημοσθένη και του Υπερείδη. Ο επιτάφιος λόγος περιλαμβάνει τόσο το εγκώμιο του τεθνεώτος, όσο και το στοιχείο της παραμυθίας προς τους ζώντες. Γνωστός είναι ο παραμυθητικός λόγος του Πλουτάρχου, ο οποίος παραλληλίζει την φιλοσοφία με την ιατρική.

Εντέλει, ο Γαληνός στο περί αλυπίας προσφέρει τεχνικές πνευματικού ελέγχου, οι οποίες διασφαλίζουν την απαλλαγή από την λύπη, βοηθά τον αναγνώστη στην αναγνώριση του υπέρτατου συμφέροντος, που έγκειται στη σωστή αξιολόγηση των υλικών αποκτημάτων: να μη διατηρούμε πολλές επιθυμίες που δύσκολα μπορούν να ικανοποιηθούν, αλλά να είμαστε ευχαριστημένοι με τα βασικά για τη ζωή. Μία διαχρονική αλήθεια, που διατηρεί την ισχύ της σε όλες τις εποχές και όλους τους τόπους. Αυτό προσομοιάζει στην αποκαλούμενη ″στάση ευγνωμοσύνης″ στη σύγχρονη ψυχολογία, το οποίο ανάγεται ασφαλώς στον Επίκουρο. Ο όρος αλυπία χρησιμοποιήθηκε με ηθικό περιεχόμενο και από τον Αριστοτέλη (Ηθικά Νικομάχεια).

Αντίθετα, η τέχνη αλυπίας, που αποδίδεται στον Αντιφώντα είτε πρόκειται για τον σοφιστή είτε για τον ρήτορα, τον Ραμνούσιο, ήταν μία προφορική τεχνική και όχι ένα γραπτό κείμενο. Είναι η πρώτη συστηματική προσπάθεια αντιμετώπισης της ανθρώπινης λύπης διά του λόγου. Από το συνολικά σημαντικό έργο του, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι αυτός είχε επινοήσει μία τεχνική για την αποφυγή των θλίψεων ″τέχνην αλυπίας″.

Είναι η πρώτη ίσως ιστορικά μαρτυρημένη δραστηριότητα ψυχολογικής συμβουλευτικής που αναλαμβάνουν οι φιλόσοφοι. Από την άποψη αυτή, η διδασκαλία του Αντιφώντα μπορεί να συσχετιστεί με αυτό που σήμερα ονομάζεται ″φιλοσοφική συμβουλευτική″ – ως μία μοντέρνα παραλλαγή ψυχοθεραπείας και ψυχανάλυσης μέσω της φιλοσοφίας. Είναι μία ψυχοθεραπευτική λειτουργία της εκφόρτισης διά του λόγου, ανάλογη του σωκρατικού διαλόγου. Συστηματοποιημένη ανάλογη δράση συναντάμε στην ελληνιστική περίοδο, κυρίως με τις σχολές των Επικουρείων και των Στωϊκών.

Η σοφιστική, όπως και μερικές άλλες προσωκρατικές κατευθύνσεις όπως ο πυθαγορισμός, έχει κοινό με τις ελληνιστικές φιλοσοφικές σχολές την τοποθέτηση, σε πρώτη προτεραιότητα, της ζωής και της ψυχικής διάθεσης του ανθρώπου. Άλλωστε και η φιλοσοφία είναι στενά συνδεδεμένη κατά την φάση της μεγάλης ακμής της (Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης) με την διερεύνηση των μερών και των προβλημάτων της ανθρώπινης ψυχής.
Η προσπάθεια απομάκρυνσης κάθε λύπης μέσω της προφορικής συμβουλευτικής χωρίς την χρήση φαρμάκων ή παραδοσιακών καθαρμών, συνιστούσε μία συνειδητή πρόκληση στον καθιερωμένο τρόπο σκέψης, πρόκληση που ήταν χαρακτηριστική για τη γενιά των σοφιστών.

Είναι σαφές ότι, εφόσον ο Αντιφών επιχειρούσε τη θεραπεία της λύπης αναζητώντας τις αιτίες της, αυτό υποδηλώνει μία παρόμοια με τη σωκρατική μέθοδο προσέγγιση της γνώσης (μαιευτική μέθοδο). Η μέθοδος αυτή, της προσέγγισης της γνώσης, δεν είναι μακριά από το ″γνῶθι σαὐτόν″.

Η συναισθηματική αυτή αυτεπίγνωση, μέσω των θεραπευτικών συναντήσεων και των νηπενθών ακροάσεων, γίνεται φάρμακο που επιδρά στην ψυχή των ανθρώπων και ο ακρογωνιαίος λίθος για την ικανότητα να απαλλασσόμαστε από τη θλίψη.

Η επιδέξια μεταστροφή του αρνητικού συναισθήματος της λύπης στη νοητική δραστηριότητα, αποτελεί ένα πρώτο βήμα προς την απόκτηση ελέγχου απάλειψης της λύπης, με την λογική και τους παρηγορητικούς λόγους.

Ο Αντιφών χρησιμοποιεί τον λόγο για να παρέμβει στην ψυχική κατάσταση του ανθρώπου, να τη θεραπεύσει από τη λύπη και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, στο πρόσωπο του Αντιφώντα μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον πρόγονο των ψυχαναλυτών.

Οι αρχές της Αντιφώντιας αντίληψης είναι και σήμερα δεκτές από την ψυχολογία, τον ελληνικό όρο που επικράτησε διεθνώς: Η αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος. Η ανάγκη ισορροπίας και αρμονίας μεταξύ των δυνάμεων της ψυχής. Ο αυτοέλεγχος ως προϋπόθεση ευτυχίας, η έννοια της ανθρώπινης φύσης που προάγεται με την ικανοποίηση των σύνθετων ψυχοσωματικών αναγκών, η σκοπιμότητα των κοινωνικών συμβάσεων και η εκλογίκευσή τους. Η σκέψη του Αντιφώντα αποτελεί συμβολή στον σημερινό προβληματισμό περί ψυχολογίας. Η ενασχόληση αυτή συνεχίστηκε από κορυφαίους φιλοσόφους και φιλοσοφικές σχολές.

Πατέρας της ψυχολογίας θεωρείται, δικαίως, ο Αριστοτέλης, κάνοντας τις πλέον λεπτές διακρίσεις και επισημάνσεις για το ψυχολογικό γίγνεσθαι του ανθρώπου. Στηρίχθηκε στη σκέψη των Προσωκρατικών φιλοσόφων και του Πλάτωνα και, λίγο αργότερα, ο Πλάτων ανέπτυξε την θεωρία της διά του λόγου ψυχοθεραπείας.

Από την αρχαιότητα έως σήμερα, ισχύει η αρχή ότι ο πόνος διαταράσσει και κλονίζει την ηρεμία της ψυχής. Στον Όμηρο, συχνά αναφέρονται οι άσχημες πλευρές της ανθρώπινης ζωής και οι άνθρωποι παροτρύνονται να επιδείξουν καρτερία και να αποδεχθούν την αναπόφευκτη ανθρώπινη μοίρα. Η λύπη είναι μάταιη, γιατί κανένας δεν μπορεί να ξεφύγει από την μοίρα. Κανένας δεν μπορεί να αντιστρέψει το τραγικό γεγονός. Η λύπη πρέπει να ανακουφιστεί μέσω της λογικής. Ο Αχιλλέας λέει στον Πρίαμο να αντέξει τον πόνο γιατί με τα δάκρυα δε θα αναστήσει το παιδί του. Είναι μία έκκληση στη δύναμη της ψυχής να αντέξει τη δυστυχία.

Ένα μέσο παρηγοριάς είναι στον Όμηρο η συμπαράσταση στενά συνδεδεμένων προσώπων. Η άποψη αυτή, συναντάται καίρια διατυπωμένη στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη. Ανάλογες αναφορές βρίσκουμε και στον Ευριπίδη. Στον Όμηρο, συναντάμε την παραμυθία μέσω παραδειγμάτων – την αναφορά δηλαδή σε μυθικές μορφές που επίσης υπέφεραν πολύ και μπορούν να χρησιμεύσουν ως παραδείγματα καρτερίας για τον θνητό που υποφέρει.
Στον Ησίοδο, συναντάμε την παυσίλυπη δράση της ποίησης και η λυρική ποίηση ασχολείται με την αντιμετώπιση της λύπης από τα δεινά της ανθρώπινης ζωής. Ο Πίνδαρος, μεταξύ άλλων, μιλά με ζωηρά χρώματα για τον προσωρινό χαρακτήρα της ανθρώπινης ευτυχίας και τα πολλά δεινά που επιφυλάσσει το αδυσώπητο πεπρωμένο, συνυφασμένο με την θνητότητα του ανθρώπου.

Ο καλύτερος τρόπος θεραπείας για να ξεπεράσει κανείς τον πόνο είναι ο λόγος και η συνείδηση της θνητότητας με την υπενθύμιση στον εαυτό μας ότι μία μέρα θα πρέπει να εγκαταλείψουμε αυτόν τον κοινό κόσμο που θα συνεχίσει να υπάρχει όπως προηγουμένως και για τον οποίο είμαστε περιττοί.

Άλλωστε, δεν μπορεί κανείς να φανταστεί τίποτα πιο παράξενο ή πιο τραγικό: η ανθρώπινη ζωή, μικρή στη διάρκειά της, σαν μία ολοήμερη σκοπιά, αλλά με μεγάλες λύπες και ανείπωτες χαρές γεμάτη, περικλείεται μέσα σε δύο μοιραία όρια: Τη γέννηση και τον θάνατο, που είναι συγχρόνως το απόγειο και η αρχή του τέλους. Είναι σαν δύο πύλες στα σκότη, πέρα από τις οποίες κανένας δεν μπορεί να δει.

Η φλόγα της ζωής ανάβει όταν περνάει την πρώτη και σβήνει όταν περνάει την δεύτερη. Έτσι, το κάθε τέλος στη ζωή περιέχει αναγκαστικά και μία νέα αρχή, την οποία εγγυάται κάθε νέα γέννηση. Η αρχή αυτή ενσωματώνει την υπόσχεση, η οποία μπορεί να παραγάγει το τέλος.

Αλλά είναι αυτό το οριστικό τέλος; Η φιλοσοφία από τον Πυθαγόρα, πρόδρομο του πλατωνισμού και πρόγονο όλων των ιδεαλιστών, μέχρι τον Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, δίνει πλήρες σύστημα ζωής, που ξεπερνά όλες τις ανθρώπινες συλλήψεις, με τους ορατούς κόσμους να αλλάζουν και να παρέρχονται, αλλά η ψυχή παραμένει αθάνατη με την ηχώ της στην αιωνιότητα.